نقش مناطق حفاظت شده در کاهش اثرات بلایای طبیعی و تغییرات اقلیمی

مه لقا کاشفی^*: بلایای طبیعی همچون سیل، خشکسالی، طوفان و گردباد به طور فزاینده ای به معضلی برای انسان تبدیل شده اند.تغییرات اقلیمی جای خود را با تعادل طبیعی عوض کرده اند و خدمات اکوسیستم را مختل کرده است. این آگاهی رو به افزایش است که مناطق حفاظت شده در بسیاری موارد می توانند نقش مهمی در کاهش اثرات بلایای  طبیعی داشته باشند– اثرات مثبتی که در گذشته مغفول مانده است.
  

ظرف 50 سال گذشته بلایای طبیعی همچون سیل، آتش سوزی، طوفان، بهمن، امواج سونامی و زلزله  افزایش یافته  است. در سالهای 1900 تا 1940 در هر دهه 100 فاجعه طبیعی ثبت شده است. در سال 1960، 650 -فاجعه در سال- در سال 1980، 2000 فاجعه و در سال 1990،  2800 فاجعه طبیعی ثبت شده است. در سال 2001 نویسنده ای پیش بینی کرد که سالهای 1990 به عنوان دهه جهانی بلایای طبیعی نام بگیرد، زیرا جهانیان، خسارت بارترین بلایای طبیعی را از سر گذراندند ولی این تجربه تا قرن 21 با بلایای عظیم تری مانند سیل موزامبیک در سال 2000- سونامی اقیانوس هند در سال 2004 - طوفان کاترینا در سال 2005- طوفان نرگس در میانمار و زلزله سیچوان  چین در سال 2008 ادامه یافت.

دو عامل برای تغییرات اقلیمی شناخته شده اند. اول اینکه افزایش ناپایداری جوی و قدرت بلایای طبیعی که به وقوع می پیوندد. دوم نقش خدمات اکوسیستم که می تواند در کاهش بلایای طبیعی موثر باشد نزول پیدا کرده است.

شواهد نشان می دهد ارتباط بین تغییرات اقلیمی و حوادث مربوط به ناپایداری جوی به سرعت رو به افزایش است. براساس گزارشات کارشناسان هواشناسی، هر قدر تغییرات اقلیمی افزایش یابد چرخه تولید آب، شکننده تر می شود. فصل های بارانی، کوتاه تر  و خشکسالی، طولانی تر می شود. گرمایش و سرمایش زمین به طور ناهمگون رخ می دهد. تغییرات اثرات خطرناک و مستقیم خواهند داشت که به فاجعه طبیعی تبدیل می شود. بررسی ها نشان داد در سال 2005 – 125  میلیون نفر تحت تاثیر خطرات آب و هوائی قرار گر فتند، در حالیکه در سال 2004 این رقم 7 میلیون نفر بوده است.

براساس گزارش شورای جهانی آب، رکورد تعادل  آب و هوائی هر سال شکسته می شود و خسارت اقتصادی که در اثر سیل عارض می شود ظرف 50 سال گذشته 10 برابر شده است، همچنین آورد آب رود خانه ها  به دریاها و دریاچه ها در امریکای شمالی و جنوبی و افریقا از پیش بینی 25 درصد به 50 در سالهای 1970- 1980  تقلیل یافته است.

تغییرات اقلیمی این قدرت را دارد که همه نوع پیش بینی های آب و هوائی را نقش بر آب کند. برای مثال افزایش آب سطح دریاها و ارتفاع امواج، بارانهای شدید و طولانی تر از گذشته، ذوب شدن یخچال های طبیعی(مسئله ای مهم در کشوری مانند نپال) و زمین لغزش هائی که در اثر باران های شدید رخ می دهد.

کاهش توانائی مقابله با بلایای طبیعی
بررسی ها نشان می دهد بلایای طبیعی همچون تند باد و زمین لرزه، جوامعی را بیشتر تحت تاثیر قرار می دهد که توانائی مقابله را نداشته باشند. در واقع ناتوانی، ذاتی نیست و همه عوامل اقتصادی– اجتماعی– فرهنگی– سیاسی– علمی و حتی شرایط روحی– روانی و محیط زیستی که زندگی مردم را شکل می دهد، دربر می گیرد.

خطر فجایع طبیعی، زمانی افزایش می یابد که خدمات اکوسیستم تقلیل یافته و طبیعت از سرویس دهی به جوامع انسانی ناتوان است. مانند فرسایش خاک– جنگل زدائی– نابودی مانگروها – بیابان زائی و عدم دسترسی به آب شیرین.

کارشناسان اعلام می کنند که تقریبا 60 درصد خدمات جهانی اکوسیستم(از جمله 70 در صد خدمات فرهنگی و بومی) به طور ناپایدار مورد استفاده قرار گرفته و یا نقصان پیدا کرده است و اشاره می کنند که تغییرات اکوسیستمی که به افزایش تعداد سیل و آتش سوزی از سال 1940 در همه جهان انجامیده در قرن حاضر  نیز افزایش یابد.

پیامدهای اجتماعی بلایای طبیعی از جمله مرگ و میر انسان و جانوران– جابجائی و مهاجرت– خطر بیماری ها– انقطاع فعالیتهای اقتصادی و از دست رفتن یا آسیب های اجتماعی– نابودی ارزشهای مهم و سرمایه های فرهنگی و میراث ملی است.

طبق  آمار از سال 1900 تا 2008 ،12800 بلای طبیعی در جهان به وقوع پیوسته آن هم با بالاترین آمار مرگ و میر حتی بیش از جنگ( فقط همین 5 بلا: خشکسالی– طوفان– سیل– زمین لرزه و آتشفشان). آمار افراد آسیب دیده از این بلایا با 25 میلیون نفر جابجائی در هر یک از این بلایا، همچنان بالا است. اقدامات سازه ای به منظور کاهش اثرات بلایای طبیعی نشان داده است که خسارت های به وجود آمده بیش از منافع آنها بوده است. برای  مثال نزدیک به نیمی از 3782 کیلومتر طول رود خانه میسی سی پی در آمریکا از طریق کانال های مصنوعی عبور می کند و این اقدام، سیلاب را به پائین دست منتقل کرده است. در سال 1973 و 1982 و 1993 سیل ها خسارت بار تر از گذشته یعنی سال 1927 به وقوع پیوستند. در سال 1993به توصیه دولت فدرال اقدامات سازه ای به منظور مدیریت و کاهش خسارت های سیل حذف شد، با این  تفکر که اقدامات سازه ای یا در جای درست به کار گرفته نشده اند یا فراتر از برنامه اعمال شده اند و یا بدون توجه به اثرات بر محیط زیست و کیفیت زندگی بشر بوده است.

خدمات اکوسیستم و مناطق حفاظت شده
تحقیقات نشان داده است که هزینه کاهش بلایای طبیعی معمولاً خیلی کمتر از هزینه بازسازی مناطق آسیب دیده از بلایای طبیعی است. بانک جهانی معتقد است هر 1 دلار سرمایه گذاری موثر به منظور کاهش اثرات بلایای طبیعی 7 دلار از خسارت ها می کاهد. کاهش اثرات بلایای طبیعی شامل برنامه های توسعه ای– اجتناب از بارگذاری و سایر فعالیتها در مناطق شکننده و آسیب پذیر– افزایش کیفیت ساخت و ساز در برابر مخاطرات است. مفهوم حالت ارتجاعی اکوسیستم یعنی اینکه ضمن حفظ کارکرد اصلی خود توانائی تحمل- جذب و پاسخگوئی به تغییرات و اشفتگی ها را دارد.  

مهندسین– اکولوژیست ها و متخصصین مقابله با کاهش آثار بلایای طبیعی، هر روز بیش از پیش به موازنه و تعادل  حقیقی بین توسعه و حفاظت و آمادگی مقابله با بلایای طبیعی پی می برند؛ حقیقتی که توسط جوامع بومی و محلی از طریق روش های سنتی اعمال شده است.

مناطق حفاظت شده از 3 طریق در کاهش اثرات بلایای طبیعی نقش ایفا می کنند:

1- ابقای اکوسیستم های طبیعی از جمله مانگروها– تپه های مرجانی– دشتهای سیل خیز و جنگل ها مانند سپر حفاظتی در برابر حوادث طبیعی عمل می کنند.

2- استفاده از دانش بومی. نقش مهمی در کاهش و یا مقابله با ناپایداری جوی دارد، مانند جنگل های دست کاشت– کاشت درختان میوه و کاشت محصولاتی که به صورت رشته ای  در مناطق عریان کاشته می شوند.

3- ایجاد فرصت به منظور تجدید حیات مناطقی که آسیب دیده و یا از بین رفته اند.

سیل
مناطق حفاظت شده و موجودات زنده آن در کاهش اثرات سیل از دو طریق کمک می کنند؛ ایجاد فضا برای فرونشست سیلاب و جذب گل و لای از طریق گیاهان طبیعی و وحشی. حفاظت تالاب ها و دشتهای سیل گیر بازی برد- برد برای کاهش اثرات سیل است؛ فقط 1.54 درصد دریاچه ها در مناطق حفاظت شده هستند.

خشکسالی و بیابان زائی
مناطق حفاظت شده همچون سد در برابر خشکسالی و بیابان زائی عمل می کنند و فشار بر زمین بخصوص از بین رفتن گیاهان را کاهش داده و از تشکیل بیابان جلوگیری می کنند. گیاهان مقاوم به خشکی به عنوان منبع اضطراری غذا در دوره خشکی تا تجدید حیات طبیعی عمل می کنند. این روش حفاظتی در امنیت غذا علیه خشکسالی طی قرنها بنیان روش هیما در سرزمین عربستان بوده و طبق آئین اسلام به کار گرفته شده است. امروز اهمیت حفاظت از گیاهان طبیعی، سریعترین و باارزش ترین راه مهار بیابان زائی است.

بهمن– زمین لغزش– طوفان– گردباد و پیامدهای آن همچون ریزگردها سایر بلایای طبیعی هستند که زندگی انسان ها و سایر موجودات زنده را با خطر مواجه ساخته اند.

اگرچه درک قابل توجهی از خدمات اکوسیستم در کاهش اثرات بلایای طبیعی توسط بسیاری از دولتها و سازمان های بین المللی به عمل آمده و از آن استقبال خوبی شده است، اما هنوز راههای طولانی برای تحقق اهداف اعلامیه ها و توافق نامه هائی که به برون رفت از وضعیت فعلی کمک می کند، باقی مانده است.

^* عضو هیئت مدیره جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست

منبع: iucn-انتخاب خبر